Op weg naar een moderne Voedselheg

De ene na de andere crisis wordt uitgeroepen waarbij, niet in de laatste plaats, ook de agrarische sector vaak betroffen is: stikstofcrisis, biodiversiteitscrisis, Oekraïne crisis. Er is een overvloed aan complexe problemen en de echte oplossingen lijken soms ver weg. De heg werd, als gevolg van schaalvergroting en modernisering, al lang geleden zelf slachtoffer in de biodiversiteitscrisis, maar krijgt de laatste tijd steeds vaker de aandacht als onderdeel van een oplossing voor tal van problemen.

Zo werd in de VPRO Tegenlicht aflevering ‘Boeren, Burgers en Beren’ de heg gepresenteerd als middel voor boeren om hun land biodiverser te maken. En begin 2022 verscheen het boekje ‘Heg’ van landschapsonderzoeker Kenneth F. Rijsdijk waarin hij voor een breed publiek duidelijk maakt wat de geschiedenis en functie van heggen is en welke voordelen ze ook ons weer zouden kunnen opleveren. Zo komt er langzaamaan steeds meer aandacht voor dit toch wel in de vergetelheid geraakte landschapselement.

Nog niet iedereen zal zich meteen een goed beeld kunnen vormen van de heggen die zo waardevol zijn voor landschap en biodiversiteit. Want het gaat hier niet om de strak geknipte beuken- en buxushagen waarmee we onze tuintjes afbakenen en het publieke domein vergroenen. De ‘oude’ landschapsheg is op de meeste plekken letterlijk al sinds mensenheugenis verdwenen.

Heggen en hagen hebben eeuwenlang deel uitgemaakt van ons landschap en vormden veelal de afscheiding tussen verschillende percelen. De primaire functie was vaak het binnenhouden van vee of het oogsten van hout, maar ook bijvoorbeeld het tegengaan van erosie op hellingen of bij zandverstuivingen. Hoe het er precies uitzag, verschilde per regio, maar het resultaat was wat we nu een mozaïeklandschap noemen. Overal in Europa werd op deze manier het landschap ingericht. Georg Müller legde ruim 150 verschillende heg- en haagtypen vast in zijn boek over de heggen van Europa.

Hoewel dus schijnbaar diep geworteld in onze omgang met het landschap en de manier van landbouw bedrijven, verdween de heg in rap tempo uit onze omgeving en daarmee uit ons geheugen en voorstellingsvermogen. Met de ruilverkaveling, schaalvergroting en modernisering was er niet langer plek voor heggen en werden strakke lijnen en open landschappen het nieuwe normaal en het nieuwe ideaal. Er zijn schattingen dat alleen al in Nederland sinds 1900 meer dan 200.000 km heg uit het landschap is verdwenen.

We zijn geneigd over natuur te denken in termen van omheinde reservaten, beschermde gebieden waar de natuur haar wilde zelf kan zijn en de mens niets te zeggen heeft. Maar ook in het agrarische landschap speelt de natuur een grote rol, en de heg, bij uitstek een door de mens gecreëerd landschapselement, heeft grote waarde voor de natuur én voor ons mensen.

Naast het tegengaan van wind- en watererosie kunnen heggen ook water vasthouden en daardoor wateroverlast tegengaan en mogelijk ook helpen tegen droogte. Bovendien kunnen heggen naast water ook CO2 vastleggen. Hoe meer heg, hoe meer habitat en voedsel er is voor allerlei dieren- en plantensoorten die de heggen tevens als ecologische verbindingswegen gebruiken om zich door het landschap te verspreiden. Door deze biodiversiteit worden ook allerlei natuurlijke plaagbestrijders aangetrokken wat weer goed uitpakt op de nabijgelegen akkers. Om maar een aantal voordelen te noemen.

Juist die veelvoud aan voordelen maakt het interessant om de heg weer terug te brengen in ons landschap en niet alleen als functioneel decor. Ook traditioneel werd er in de heggen geoogst, de heg was productief! Met alle ontwikkelingen en nieuwe kennis op het gebied van voedselbossen en agro-ecologie moet er dus toch een productieve moderne voedselheg te ontwikkelen zijn. Een heg die niet volledig afhankelijk is van subsidies, maar ook zichzelf kan bedruipen. Een moderne voedselheg met het beste uit die ‘goeie ouwe tijd’ en de nieuwste inzichten gecombineerd.

Het voordeel van zulke voedselheggen is dat het een aanvullende landbouwmethode biedt die wel inpassing in het landschap vraagt, maar niet per definitie vereist dat het hele bedrijfsmodel in een keer op de schop hoeft. Heggen kunnen, met de juiste afstemming, ook in het conventionele boerenbedrijf ingepast worden als tussenstap richting meer regeneratieve landbouw. Zo’n heg kan geëxploiteerd worden door de boer zelf of door een onafhankelijke voedselhegboer die zich volledig richt op voedselheggen en daarmee de boer ontzorgt.

Er is veel potentie en ruimte voor de voedselheg. We kunnen het landschap op grote schaal upgraden door een netwerk van voedselheggen te creëren en daarmee tevens de bijkomende voordelen voor natuur en mens te verspreiden. Ook een moderne voedselheg is voor te stellen in verschillende soorten en maten met verschillende doelen en doelgroepen. De uitdaging die wij zijn aangegaan is om zo’n moderne voedselheg te ontwikkelen en toe te gaan passen. Zo kunnen we de oude heggen terugbrengen in het landschap en tegelijkertijd een moderne heg ontwikkelen om op basis van de nieuwste inzichten de hedendaagse problematiek aan te pakken.

Bronnen

https://www.vpro.nl/programmas/tegenlicht/kijk/afleveringen/2021-2022/boeren-burgers-en-beren.html

Rijsdijk, K.F. (2022). Heg. uitgeverij Noordboek.

Auteur: